İspanyol denizciler Amerikan kıtasına ayak bastıklarında, Aztek topraklarında ilk defa Amerika menşeili bir ürün olan domates ile tanıştılar. Domates, Amerika kıtasından Portekiz ve İspanya'ya getirildi. Ve bu ülkelerden tüm Avrupa'ya yayıldı. Ancak ilk zamanlarda yemeklerde kullanılmıyor ve süs bitkisi olarak görülüyordu. Domatesi yemeklerde ilk defa kullananlar ise İtalyanlar oldu. Domatesin Osmanlı Devletine geliş tarihi tam olarak belli değildir. Ancak 17. yy. sonunda geldiği tahmin edilmektedir. Bu nedenle Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman gibi Osmanlı padişahları domatesi hiç görmemiş ve tatmamıştır. Domates Osmanlı mutfağına ilk girdiğinde ise kavata adı verilen yeşil domates tüketilmiştir. Kırmızı domatesin ise bozulduğu düşünülerek kullanılmamıştır. Domates üretimi Osmanlı Devleti ve daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nde hızla yaygınlaştı ve Türk mutfağının vazgeçilmezlerinden oldu. Türkiye zamanla dünyanın en büyük 5 domates üreticisinden biri oldu.
İşadamı Vehbi Koç 1946 yılında yaptığı ilk Amerika ziyaretinde gördüğü meyve suyu ve konserve fabrikalarını ülkemizde de kurmak istedi ama gerçekleştiremedi. 1950’de Hatay'da kendisine ikram edilen yoğunlaştırılmış portakal suyu özünün İsrail'den geldiğini öğrenince İsrail'e gitti. Buradan meyve suyu üreticisi Leon Bejerano ile dönerek ona Akdeniz bölgesini gezdirip bir narenciye fabrikası kurma teklifinde bulundu. Ancak Leon Bejerano, maliyet açısından çok masraflı olduğundan olumlu karşılamadı. Fakat Bursa'ya gittiğinde domates tarlalarını gördü ve bir domates fabrikası açmanın daha uygun olacağını ifade etti. Vehbi Koç iki yıl boyunca uğraştı ancak domates konservesinin ihracı için ambalaj ve şeker fiyatları konusunda hükümetten destek alamadı ve yabancı ortakta bulamadığı için projesini sonlandırdı.
Vehbi Koç konserve fabrikası projesine ancak 1965 yılında destek buldu. Amerikalı Heinz ve İsviçreli Migros'un teknik desteği ile konserve fabrikası kurmaya karar verdi. Portekiz’den getirtilen tohumlar ile 1965 yılında 22, 1966 yılında 16 tarlada iki yıl süre ile deneme ziraatı yapıldı. Üreticiye yeni zirai teknikler ile çeşitli hastalıklarla mücadele yöntemleri öğretildi. İlâçlar ve suni gübre verildi. 30 dönümlük özel bir arazide üretim denemeleri yapıldı. Burada yetiştirilen fideler üreticilere dağıtıldı. Değişik yetiştirme, bakım ve sulama usulleri öğretildi. Mustafakemalpaşa’daki tarımsal çalışmalardan olumlu sonuçlar verdi. 23 tohum cinsi kullanılarak dönüm başına 5 ilâ 13 ton arasında değişen ürün alındı. Bu geliştirilen domates türleri ile az üründen daha çok salça imalinin mümkün olduğunu tespit edilince Tat mühendisleri, 1967 sonlarında yatırım faaliyetine başlamaya karar verdiler.
1967 yılında Tat Konserve ve Sanayii A.Ş. kuruldu. Tat Konservede Koç Grubu'nun % 65,8, Türkiye Şeker Fabrikaları'nın % 25, Şeker Sigorta'nın % 4,2 ve Migros'un %5 ortaklığı vardı. Fabrika Mustafakemalpaşa’nın Kavaklı köyünde kurulacaktı. Vehbi Koç Mustafakemalpaşa’da yapılacak konserve fabrikası ile ilgili olarak dönemin başbakanı Süleyman Demirel’le 14 Kasım 1967 tarihinde görüşerek bilgi verdi. 8 Şubat 1968 de ise Mustafakemalpaşa’lı üretici köylülerle 1968 mahsulü için kontratlar imzalandı.
Tat Konserve fabrikası inşaatını Mustafakemalpaşa’nın ünlü doktorlarından Salih Dörtbudak’ın oğlu yüksek Mühendis Uğur Dörtbudak ile ünlü mimar ve müteahhit Şerif Celâl Antel üstlendiler. 17 Şubat 1968’de Mustafakemalpaşa Kavaklı köyünde Tat Konserve Sanayi fabrikasının temeli Vehbi Koç’unda katıldığı bir tören ile atıldı. Mustafakemalpaşa’yı sanayi, ticari ve tarım alanlarında etkileyecek olan bir süreç başlamıştı. Yapılan yatırım ile Türkiye’nin en büyük ve gelişmiş konserve fabrikası Mustafakemalpaşa’ya kuruluyordu.
İnşaat 1968 yılı Ağustos ayı başında bitirildi. 6 Ağustos 1968’den itibaren deneme üretimi başladı. Tat Konserve fabrikasının ilk Müdürü Visalettin Vardar idi. Fabrikada 4 İsviçreli, 2 İtalyan ve bir Alman teknisyen çalışıyordu. Mustafakemalpaşa Tat Konserve fabrikası 27 Ağustos 1968 salı günü yapılan bir törenle hizmete açıldı.
Vehbi Koç açılış töreninde yaptığı konuşmasında; dünya nüfusunun arttığını, daha yüksek hayat seviyesi için erkek ve kadının çalışmak zorunda kaldığını ve bu hayat tarzının hazır yiyeceklere ihtiyacı arttırdığını söyledi. Avrupa'nın büyük ölçüde gıda maddelerine ihtiyacının olduğunu, iyi randımanla ziraat yapmamız, hayvancılığımızı geliştirmemiz, tarım ürünlerimizi işleyip mamul olarak dış piyasalara satıp döviz kazanmamız şarttır. Bu durumu göz önüne alarak ve memlekette bu gibi birçok tesisin kurulmasına öncülük yapmak için bu sahaya atıldık. Türkiye’de çeşitli sahalarda yapılan yatırımlarla kıyas edilince bu tesis küçüktür. Fakat memlekette bugüne kadar kurulmuş olan konserve sanayii arasında en büyüğü ve en modernidir. Fabrikanın kurulmasına karar verilmeden önce bu bölgede 3 yıl çeşitli tarım denemeleri yapılmıştır. Gaye ihracatı arttırmak, iç piyasaya kaliteli ve makul fiyatla bir miktar mal vermektir. Tat ilk faaliyet yılında, sadece İngiltere'de Heinz ve İsviçre'de Migros’a peşinen satmış olduğu 1500 ton konsantre domates salçasını ihraç edecek ve ülkemize ise 350 bin dolar döviz girecektir. Küçük bir miktarda iç piyasaya satış yapılacaktır. Fabrika tam kapasite ile çalışırsa önümüzdeki yıllarda bir milyon dolar civarında ihracat yapmamız mümkün olacaktır. Bu sene köylümüzün eline takriben 1,5 milyon Türk lirası geçecek önümüzdeki yıllarda bu meblağ takriben 5 milyon liraya yükselecek. Gayelerimizden biri ve belki de en önemlisi bu fabrikaya ham madde yetiştirecek olan çiftçilerimize yardımcı olmak, kaliteli mal yetiştirip fazla para kazanmalarını sağlamaktır. Bu tesis temelinin atılmasından sadece altı ay on gün sonra işletmeye açılmıştır. Bu tesisin gününde bitirilmesinde Sayın Mustafakemalpaşa kaymakamının büyük yardımlarını gördük. Bu sene işleyeceğimiz mahsulün iyi bir yetişmesinde büyük emek sarf eden ziraatçilerimize, inşaat, tesisat müteahhitlerimize ve mesai arkadaşlarıma teşekkür ve tebriklerimi sunmayı bir vazife sayarım. Muhterem misafirlerimiz, buraya kadar teşrif etmek zahmetini gösterdiğinizden dolayı hepinize ayrı ayrı teşekkür eder, tesisin memlekete hayırlı uğurlu olmasını dilerim.
Açılış törenine Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlıyangil, Bursa Valisi Ertuğrul Ünlüer, Balıkesir valisi, Devlet Plânlama Teşkilatı Müsteşarı, Bursa Ziraat Odası Başkanı, Mustafakemalpaşa Belediye başkanı Ahmet Saygın ve Meclis üyeleri, yerli ve yabancı basın mensuplarıyla birlikte büyük bir kalabalık katıldı.
Açılışı yapılan dünyanın en modern salça ve konserve fabrikası olan Tat Konserve fabrikasında günde 240 ton domates işleniyor ve 40 ton salça elde ediliyordu. Fabrikada bütün işler hiç el değmeden yürütülüyor ve imal edilen salçalar teneke kutulara yerleştiriliyordu. Domates sezonu sona erdiğinde ise hazır yemek ve turşu imalâtına geçecekti. Bütün inşaat tamamlanınca fabrika 12 Milyon TL. ye mal olacaktır. İleride 510 ton domates işleyerek 85 ton salça çıkaracak kapasiteydi. Fabrikada üç vardiya halinde 450 işçi çalışıyordu. Fabrika 340 bin m2 lik bir sahayı kaplıyordu.
Fabrika açıldığı 1968 yılında faaliyette bulunduğu sürece saatte 360 ton su, 16 ton buhar ve 1000 Kwh elektrik sarf ediyordu. Mustafakemalpaşa’nın tümünün 2,5 saatte kullandığı suyu, fabrika bir saatte kullanmaktaydı. Açıldığı yıl Mustafakemalpaşa’da 1700 dönüm domates ekildi. Dönüm başına ortalama olarak 6 ilâ 8 ton arasında domates alınıyordu.
Tat Konserve fabrikası Mustafakemalpaşa’da ekonomik hayatı canlandırmıştır. Çok sayıda çiftçi fabrika için domates ekerken, çok sayıda mühendis ve işçi fabrikada işe başlamıştır. Yıllar içerisinde büyüyerek üretimini arttırmıştır. 2014 yılında 1983 yılından itibaren ortaklık yaptığı Japonya’nın en büyük domates şirketi olan Kagome ile 40 milyon dolarlık üç yıllık ihracat anlaşması imzalamış ve domates ürünleri imalatında Japon Tarım, Ormancılık ve Balıkçılık Bakanlığı'nın, gıda ürünlerine verdiği Japon Tarım Standardı (JAS) belgesini Türkiye'de ilk defa almaya hak kazanmıştır.
Türkiye’nin köklü ve öncü şirketlerinden olan Tat'ın Mustafakemalpaşa'da kurulan ilk fabrikasının dışında Karacabey ve Torbalı tesislerinde de üretim faaliyetleri sürmektedir. Mustafakemalpaşa’da 1968 yılında başlayan üretim, en doğal, en güvenilir ve en lezzetli ürünleri sunmak hedefiyle, imalat büyüklüğü ile dünya ikincisi ve Avrupa'nın en büyük domates işleyen firmasıdır. 25 Haziran 2003'te Tat Konserve A.Ş.’nin çatısı altında Maret, SEK Süt ve Pastavilla birleştirilmiş ve bu şirketler Tat Konservenin birer markası olarak üretim yapmaya başlamıştır. Tat Konservenin salça ve konserve pazarındaki liderliği korumak ve dünya pazarlarındaki payını artırmak amacıyla, sürekli olarak kendini yenileyerek büyümesi aynı zamanda Mustafakemalpaşa’nın da gururudur.
Halit ERSÖZ
Editör: Haber Merkezi
