İpekböcekleri ve Mustafakemalpaşa

Bursa Koza Han'da koza satışı

İpek böceği yetiştiriciliği ve İpek üretiminin ilk anavatanı Çin olarak kabul edilir. İpekten yapılmış ürünler ilk defa M.Ö. 2600’lü yıllarda Çin sarayında kullanılıyordu. İranlılar ise ipek üretiminin ilk önce İran’da başladığını iddia etmektedirler. İpek böceği tohumlarının çeşitli yollarla Çin dışına çıkarılması sonucu ipek böceği ve ipek ürünleri üretimi arttı ve İpek ticareti yaygınlaşarak tüm dünyaya yayıldı. Uzun ve zahmetli bir süreç gerektiren İpek Böceği üretimi Osmanlı Devleti’nde de yapılmış ve ipekli dokuma ürünleri ticarette önemli bir paya sahip olmuştur. Osmanlı Devleti ipek yolu üzerinde yapılan ipek ticaretinden önemli vergi geliri sağladı. Osmanlı Devleti’nde Bursa, Erzincan, Tokat, Diyarbakır ve Halep şehirleri ipek üretiminde önemli merkezler oldu. Bursa ve kazaları ipek üretiminde sürekli olarak ilk sıralarda yer aldılar. Osmanlı Devleti 19. yüzyılda ipek üretiminin yetersiz olması halinde oluşabilecek sorunları önleyebilmek için bazı önlemler aldı. 1802 yılında Bursa ve civarında üretilen ham ipek Bursa Koza han bedesteninde toplanmış ve Osmanlı Devletindeki ihtiyaç miktarının tespitinden sonra yabancı tüccarlara satışına izin verilmiştir.  Osmanlı devletinde ham ipek Bursa, Amasya, İstanbul, Bağdat, Mardin ve Diyarbakır’daki dokuma tezgâhlarında işlenerek iç piyasa ve Avrupa’ya satılmıştır. 1809 yılında ipek üretiminde Osmanlı şehirleri arasında rekabet de yaşanmıştır. Bursa’ya gelmesi gereken ham ipek Şam, Halep ve Diyarbakır’a gönderilmiştir. Bu durumu engellemek için Mihaliç, Kirmasti, Bandırma, Erdek, Manyas, Sincan, Susurluk, Mudanya, Gemlik ve İznik kazalarına emir gönderilerek önlem alınması istenmiştir. Osmanlı Devletinde, Kirmasti çevresi ipekböceği yetiştiriciliğinde önemli bir paya sahipti. Bu amaçla Kirmasti’de çok fazla sayıda dut ağacı yetiştirildi. 1884 yılında Kirmasti kaza merkezinde 925 dönüm, köylerde ise 1.096 dönüm dutluk vardı. Bu dutluklardan 574 kilo kuru ve 73 kilo yaş olarak toplam 647 kilo koza üretildi. 1892 yılında ipek üretiminin arttırılmasına yönelik olarak yapılan teşvikler için Bursa vilayetinde kurulan dut bahçelerine 3 yıllık öşür muafiyeti tanınmış ve Bursa, Gemlik, Mudanya ve Kirmasti’de 154.000 dönüm üzerinde yeni dutluklar kuruldu. Kirmasti’de 1902 yılında; 28 kg kuru koza, 1102 kile yarı kuru koza (Nim), 102867 kg yaş koza üretildi. 1903 yılında ise 351 kg kuru koza, 2573 kile yarı kuru koza (Nim), 88401 kg yaş koza üretildi. 1904 yılında ise 312 kg kuru koza, 1183 kile yarı kuru koza (Nim), 74296 kg yaş koza üretilerek Mihaliç Koza memuriyetine teslim edildi. 1905 yılında Kirmasti’de 15.000 dönüm dutluk bulunmakta, satın alınan 5000 adet İpek Böceği kutusundan ve 27048 kg yaş koza yetiştirilmekteydi. İpekböceği bakımı çok zor ve meşakkatli olmasına rağmen Cumhuriyetin ilanından sonra Mustafakemalpaşa’da İpek böceği yetiştirilmesi ve koza üretimi devam etmiştir. Mustafakemalpaşa’daki ilçe merkezi ve 93 köydeki geniş dutluklarda 2064 aile ipekböceği yetiştiriciliği ile uğraşmıştır. İpekböceği bakılan köylerde geniş dut koruları vardır. Bu aileler İpekböceklerini fare, karga ve karıncalara karşı titizlikle korumak için zorlu mücadeleler vermişlerdir.

Mustafakemalpaşa’da 1940’lı yıllarda Ömer Yüksel koza alımı yaparken

  1929 yılında Mustafakemalpaşa’da Ticaret ve Sanayi Odası’nın kayıtlarına göre 1000 İpek Böceği yetiştiricisi Mustafakemalpaşa’da faaliyet göstermektedir. 1943 yılında Mustafakemalpaşa’da İpekböceği yaş koza istihsali 88 ton, 1944 yılında 86 ton ve 1945 yılında 55 ton olarak gerçekleşmiştir. Mustafakemalpaşa Ticaret ve Sanayi Odası koza satışları başla­dığı zaman Mustafakemalpaşa Belediyesi’nin önüne bir tahta asarak Bursa’daki koza satış fiyatlarını günü gününe müstahsile ilân etmiştir. 1947 yılında ise Mustafakemalpaşa yaş koza üreticileri birleşerek bir kooperatif kurmuşlardır.  

75 No’lu Mustafakemalpaşa Koza Tarım Satış Kooperatifi’nin Genel Kurul İlanı

  1952 yılında Mustafakemalpaşa’da 1295 kutu ipekböceği tohumu satılmış ve 51.800 kilo yaş koza üretilmiştir. 1980’li yıllara gelindiğinde ipek kozası üretiminde, Bursa genelinde Mustafakemalpaşa ikinci sırada idi. Açılan kutu başına verimde ise, 25.300 gram ile Bursa’da dördüncüydü.  

 1956 yılında Mustafakemalpaşa’da İpekböceği Tohumu satışı

   

Kestelek mahallesinde ipekböceği bakımı

Bursa’nın bir ipek şehri olduğu Osmanlı devleti dönemlerinde, ipek üretimine Kirmasti’nin önemli katkıları olmuştur. Cumhuriyet döneminde de Mustafakemalpaşa, ipekböceği-koza yetiştirilmesinde, önemli bir üretim payına sahip olmaya devam etmiştir. İthalatın serbest olması ile özellikle Çin ve Kore'den getirilen ve daha ucuz olan İpek ürünleri nedeni ile verilen emeği karşılığı alınamamış, Mustafakemalpaşa ilçe merkezi ve köylerinde dut ağaçları kesilmiştir. Mustafakemalpaşa’da günümüzde Kestelek ve birkaç mahallede ipekböceği yetiştiriciliği çok küçük ölçekli olarak sürdürülmeye çalışılmakta ise de Mustafakemalpaşa’daki geleneksel İpekböcekçiliği üretimi yok denecek bir noktadır. Tüm Mustafakemalpaşa’lılara sağlıklı ve huzurlu bir Kurban bayramı temenni ediyorum. Halit ERSÖZ