Covid-19 yaklaşık üç aydır bütün dünyada olduğu gibi, ülkemizde de sosyal gündemin en önemli maddesini oluşturuyor. Hastalığın ciddiyeti ,çok ağır olabilen sonuçları ve dünya çapında bir salgın haline gelmesi, bu konumun gündemimizde sürekli sıcak kalmasına neden olmaktadır. Bu konuda; başta Tıp Profesörleri, Tıp Doçentleri, Tıp Uzmanları, Tıp Doktorları(Enfeksiyon, Farmakoloji, Halk Sağlığı, Aile Hekimleri, Acil, İç Hastalıkları, Göğüs Hastalıkları, Hematoloji, Kardiyoloji, Radyoloji ve birçok dal) olmak üzere tıp insanları ve başka alanlardan da akademisyen, araştırmacı gazeteci ve yazarlar konuşmalar yapmakta, yazılar yazmakta ve yorum-fikir beyan etmekte, toplumu uyarmak, bilgilendirmek anlamında sürece katkı vermeye çalışmaktadırlar.
Tabii bu yazı ve konuşmaları ortaya koyarken, fikirlerini ifade ederken, bilgilerini aktarırken birçok ‘’tıp terimi’’nden de yararlanmak, onları kullanmak zorunda kalmaktadırlar. Konu öncelikle ’’tıbbi’’ olunca, ifadeler doğal olarak birçok tıbbi terimi içermektedir.
Biz bu yazımızda, son aylarda sürekli okuduğumuz, bazen anladığımız bazen de anlamakta zorlandığımız ‘’korona’’ ile ilgili bu kelimeleri, terimleri içeren ve açıklamaya çalışan küçük bir ‘’sözlük’’ oluşturup, paylaşmak istedik.
*Kelimeler ve terimler alfabetik olarak sıralanmıştır.
Antiseptik: Enfeksiyonları önlemek amacıyla cilde ve mukozaya haricen uygulanan kimyasal maddelerdir.
Antiviral ilaç: Virüsleri yok eden veya fonksiyonlarını bozan ilaçlardır. Özellikle herpes ve grip virüslerine etkili olabilirler.
Antikor: İnsan vücudunun enfeksiyonlara karşı(viral-bakteriyel)oluşturduğu koruyucu cevaptır.
Antikor testi: İnsan vücudunun enfeksiyonlara karşı antikor geliştirip geliştirmediğinin araştırıldığı testtir.Pozitif çıkması vücudun kendini savunacak belli bir gücü olduğu anlamındadır.
Artış hızı: Hasta sayısının bir şehirde, bir ülkede veya dünyada, günlük, haftalık, aylık değişim hızıdır.
Aşı: Enfeksiyon etkenlerinin kontrollü olarak vücuda verilmesidir. Amaç vücudu gelecek enfeksiyona hazırlamaktır.
Ateş: İnsan vücudunun yüzeysel ısısıdır. Normalde 36-37°C arasındadır.38.1°C üstü hastalık belirtisi olarak düşünülür.
Bağışıklık: Vücudun hastalık etkenleriyle tanıştıktan sonra kazandığı direnme gücüdür.
Bilim kurulu: Ülkemizde Covid-19 ile mücadele amacıyla kurulmuştur. Çok sayıda akademisyen-bilim insanı bu kurulda yer alır ve hükümet yetkilileri için tavsiye kararları oluştururlar.
Bulaştırıcılık: Kişinin hastayken ya da hastalık belirtileri vermezken yaptıkları virüs bulaştırma işlemleridir.
C vitamini: Kimyasal adı askorbik asittir. Vücudumuzda bağışıklık sistemi ve diğer birçok fonksiyon için gereklidir. Portakal, limon, yeşil biber, ıspanak gibi gıdalarda bol miktarda vardır.
Cerrahi maske: Tıbbi maske veya yüz maskesi olarak da bilinir. Ağız ve burundan çıkan damlacıkların ortama ve ortamdan kişiye geçmesini kısmen engeller.
Cihaz: Genel anlamda aygıt-alet demektir. Korona virüs tedavisinde kullanılan solunum destek ve diğer tıbbi cihazları ifade eder.
Covid-19: Co(corona),vi(virüs),d(disease=hastalık),19(2019=çıkış yılı)dan türetilmiş adlandırmadır.
D vitamini: Kemiklerin ve kasların birçok fonksiyonu için gereklidir. En önemli kaynak güneştir. Süt ürünleri, karaciğer, balık ve yumurtada da vardır.
Dezenfektan: Cansız ortamlardaki bakteri veya virüsleri öldürmek veya üremelerini durdurma amacıyla kullanılan kimyasal maddelerdir.
Dispne: Nefes alıp-vermede yaşanan güçlük halidir. Bronşit, zatürre gibi hastalıklarda ortaya çıkar.
DNA: Deoksi ribo nükleik asidin kısa yazılışıdır. Canlıların ve bazı virüslerin genetik şifrelerini taşıyan nükleik asittir.
DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü(WHO= World Health Organization)Birleşmiş milletlere bağlı olup,dünya toplumlarının sağlığıyla ilgili(bugünlerde covid-19 ile ilgili)kapsamlı çalışmalar yapan kuruluştur.
El antiseptiği: El temizliğinde kullanılan antiseptik madde(örneğin; borel).
Eldiven: Geçmişte sağlık personelinin ve gıda ile ilgili işlerde çalışanların, günümüzde ise neredeyse herkesin kullandığı plastik veya naylondan yapılan el koruyucu.
Enkübasyon dönemi: Virüs veya bakterinin vücuda girmesiyle, hastalığı ortaya çıkarması arasında geçen süredir. Bu süre covid-19 için ortalama 5-7 gün, maksimum 14 gündür.
Enfeksiyon: Bakteri, virüs, mantar ve parazitlerin vücuda çeşitli yollardan(solunum, sindirim, kan, deri, ürogenital sistem vb.)girerek hastalık oluşturması.
Entübe: Solunum zorluğu olan hastalara, ağızdan veya burundan özel bir aparat(tüp) takılarak, solunumun rahatlatılması durumu.
Epidemi: Bulaşıcı hastalıkların salgın yapmasına denir.
Epidemiyoloji: Bulaşıcı hastalıkların salgınlarıyla uğraşan tıp dalıdır.
Evde izolasyon: Covid-19 şüphesi, teması, temas ihtimali ve hastalığın hafif seyrettiği durumlarda, kişinin kendi evinde zorunlu olarak veya kendi isteğiyle kalması hali.
Filyasyon: Bulaşıcı hastalıklarda, hastalığın kaynaklarını arama işlemidir. Sahadan bulaşıcı hastalıkların durumu ve yayılması ile ilgili bilgiler toplanır. Geçmişte ülkemizde özellikle sıtma ile ilgili buna benzer çalışmalar yürütülmüş ve ‘’sürveyans’’ olarak adlandırılmıştı.
İmmunite: Vücudun hastalık etkenlerine karşı direncidir.
İmmunoglobülin: İnsan vücudunda kanda plazmadan üretilen moleküllerdir. Glikoprotein yapısında olup antikor olarak görev yaparlar.IgA, IgG, IgM gibi türleri vardır.
İzolasyon: Ayırma demektir.Covid-19’da veya şüphesinde, temasları kesmek için evde veya hastanede yapılan işlemdir.
Kinin: Cinchona ağacının kabuğundan elde edilmiş bir moleküldür. Bu molekül üzerinden başta sıtma olmak üzere, covid-19 da dahil birçok hastalığın tedavisinde kullanılan ilaçlar geliştirilmiştir.
Kitle bağışıklığı: Bulaşıcı hastalıkların toplumun geniş bir kesimine yayılarak, genel bir bağışıklık oluşturma hali.
Komorbidite: Temel hastalığa ek olarak bir veya daha fazla ilave hastalığın bulunması halidir.
Kolonya: 60° üzerinde alkol içerdiği için el temizliğine katkı amacıyla kullanılan kozmetik ürün.
K.O.A.H (Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı): Akciğerlerde solunum yolunun daralmasıyla seyreden, nefes zorluğu oluşturan hastalık.
Korona virüsün mikroskobik ortamdaki görünümü
Korona: Hayvanlarda ve insanlarda bulunan, geçmişte de MERS.SARS gibi hastalıkları oluşturan bir virüs grubudur. Kelime anlamı ‘’taç’’tır.
Koruyucu gözlük: Sağlık çalışanlarının göze damlacık temasını önlemek için kullandıkları gözlük.
Koruyucu önlük: Sağlık çalışanlarının virüs temasını kesmek için giydikleri önlük.
Koruyucu siperlik: Yüzün ön tarafına takılan saydam siperlik.
Koruyucu tulum: Sağlık çalışanlarının ya da temizlik elemanlarının giydiği koruyucu tulum.
Kuluçka dönemi: Enkübasyon (bkz.yukarıda) dönemi.
Kuru öksürük: Hasta kişilerin ifrazatsız öksürüğüdür. Sert ve tahriş edicidir.
MERS: Middle East Respiratory Syndrome(Ortadoğu Solunum Sendromu)bir korona virüs hastalığıdır.2012-2014 yıllarında orta-doğuda salgın yapmıştır.
Mutasyon: Canlıların ya da virüslerin DNA ve RNA yapılarında rastlantı olarak ortaya çıkan değişmelerdir.
N95 maske: Virüs, bakteri, toz vb. ine karşı yüksek koruyuculuğu olan ve yüksek performansla süzen tek kullanımlık maskelerdir.
Nano maske: Nano (Nanometre boyutunda hassasiyet kullanan)teknolojiyle üretilmiş, yüksek koruyuculuğu olan ve yıkanabilen maskelerdir.
Negatif test: Covid-19 ve diğer hastalıklarda test sonucunun olumsuz(hastalık yok) çıkması.
Pandemi: Bir hastalığın dünya çapında yaygın yapması hali.
PCR testi: Polimeraz chain reaction. Virüsün yapısındaki nükleotidlerin tüpte kontrollü çoğaltılmalarıyla uygulanan tanı yöntemidir.
Pik dönemi: Vaka sayısının en yüksek olduğu dönem.
Plato dönemi: Vaka sayısının artmayıp, belli bir düzeyde sabit kaldığı dönem.
Plazma tedavisi: Covid-19 geçirip iyileşen hastaların kanları alınarak, bu kanın plazma(sıvı bölümünün başka hastalarda tedavi amaçlı kullanılmasıdır. Türk Kızılay’ı tarafından yürütülür ve deneme aşamasındadır.
Pnömoni: Akciğerlerin dokusunun iltihabıdır. Halkımız bunu ‘’zatürre’’ diyerek ifade eder.
Pozitif tanı: Covid-19 veya diğer hastalıkların test sonucunun pozitif (hastalık var) çıkmasıdır.
RNA: Ribonükleik asidin kısa yazılışıdır. Canlıların ve bazı virüslerin genetik kodlarını taşıyan nükleik asittir.
Sabun: Yapımında yağların(yağ asitlerinin)kullanıldığı temizleyicilerdir. Virüsleri de çevreleyen yağları çözerek korumasız bırakıp, yok olmalarına yardım ederler.
Salgın: Çeşitli hastalıkların toplumda yaygınlık kazanması durumu.
SARS: Severe Acute Respiratory Syndrome, ağır akut solunum yetmezliği.2002 yılında Asya’da bazı ülkelerde ve Amerika’da salgın yapmış bir tür korona virüs hastalığıdır. Ülkemizde görülmemiştir.
Solunum desteği: Covid-19 hastalığının ilerleyip, solunum sıkıntısı oluşturduğu durumlarda cihazlarla yapılan destektir.
Sosyal mesafe: Salgın döneminde hastalığı bulaştırmamak veya almamak için insanların aralarında bırakmaları gereken mesafedir. Bu mesafe 1,5-2m. olmalıdır. Eskiler buna ‘’mahremiyet mesafesi’’ de derlerdi.
Stabilleşme: Durağanlaşma demektir. Kişilerde hastalığın gidişi ile ilgili söylenebildiği gibi, toplumdaki vaka sayıları içinde söylenebilir.
Sürü bağışıklığı: Kitle bağışıklığı.(yukarıda anlatıldı.)
Taburcu: Hastanın iyileşerek hastaneden ayrılmasıdır. Terimin kökeninde iyileşen askerin ‘’tabur’’a dönmesi vardır.
Tanı: Kişilere yapılan genel muayeneler ve tetkiklerden sonra hastalıkların belirlenmesidir.
Tanı kiti: Hastalık teşhisinde kullanılan testleri içeren set.
Taşıyıcılık: Hastalık etkeni taşıyıp, kişilere bulaştırma durumu.
Temas zinciri: Covid-19 hastalığı geçiren veya taşıyanlarla kurulan sosyal temaslar. Filyasyon uygulamasından da bu bağ bir zincir gibi izlenmeye çalışılır.
Test: Covid-19 tanısı koymak için yapılan test.
Test sayısı: Belirli bir zaman diliminde uygulanan test sayısı.
Vaka: Pozitif tanı almış kişi.
Vaka artış hızı: Covid-19 vakalarında belli bir zaman diliminde görülen çoğalma hızı.
Vaka sayısı: Belli bir zaman dilimindeki pozitif vaka.
Vaka temaslı: Pozitif vakalarla ev veya iş ortamında sosyal teması olan kişilerdir.
Ventilasyon cihazı: Solunum sıkıntısı olan hastalarda solunum desteği amacıyla kullanılan cihazlardır.
Virüs: Virüsler belki de milyonlarca yıldır doğada var olmalarına rağmen 1800’lü yılların sonlarında keşfedilen, sadece bir molekül(DNA-deoksiribo nükleik asit veya RNA-ribo nükleik asit)ve onu saran protein-lipid kılıfından oluşan yapılardır. Hücre yapıları olmadığı için birçok bilim insanı tarafından tam canlı değil canlılığın sınırındaki objeler olarak tanımlanırlar. Kendilerini kopyalayarak çoğalabilirler.
Yoğun bakım: Hastaların operasyon sonrasında veya kalp-solunum ve diğer sistemlerinde ileri düzeyde sorunlar geliştiği durumlarda, birçok teknik cihazında desteğiyle, yakın gözlem ve takip altında tedavilerinin sürdürüldüğü bölümdür.
Yüksek ateş: Vücut yüzeysel ısısının 38°C ve üzerine çıkma durumudur.
Gözümüzden, kulağımızdan kaçan kelimeler, terimler mutlaka olmuştur, anlayışla karşılamanız ve sözlüğün meraklılara yararlı olması dileklerimizle..
Dr. Murat ÇUBUKÇU
Editör: Haber Merkezi
